"O máis sensato é o lago", entrevista a Felipe Macías

Felipe Macías Vázquez é o Director Científico da Evaluación do Impacto Ambiental do proxecto de rexeneración da mina das Pontes. No seu expediente profesional destaca a súa Cátedra de Edafoloxía e Química Agrícola pola Universidade de Santiago de Compostela. Tamén é membro da Academia de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente de Francia e preside a Sociedade Española de Ciencias do Solo.

O texto que se reproduce a continuación é unha breve síntesis literal do máis relevante tratado durante a entrevista.

P: Cal é a duración estimada do enchido do lago e cales son os principais inconvintes que se poden producir durante o proceso?
R: O principal inconvinte sería se o enchido fora lento; porque evidentemente non imos a pensar que aquí xa non volva a caer auga, non?, iso sería absurdo. Pode haber máis ou menos precipitación e polo tanto o ritmo pode variar, entre 4 e 6 anos. Se o ritmo é normal acercarase máis a 4. Se o ritmo é un pouco anormal, con anos excesivamente secos, acercarase a 6, máis non pensamos de ningunha maneira que o fagamos en 10. Se o enchido se fixese só pola precipitación probablemente estariamos falando de periodos que variarían entre 40 a 60 anos. Esto é moito tempo, e entón a oxidación podería afectar enormemente na auga. Nembargantes, se o periodo fosen 6 ou 10 anos, habería que botar máis cal. Pero non pasaría absolutamente nada nese senso, é decir, que a acidez é un problema pero é un problema controlable.

P: Comente brevemente o proceso seguido para o enchido e a rexeneración dos terreos colindantes do futuro lago.
R: A Universidade de Santiago leva traballando nas Pontes dende o ano 1984, noutros temas ambientais, pero case sempre con oxidación de sulfuros; e co tema do lago levamos máis de 10 anos, isto non é unha cousa inventada de hoxe pra mañá.

O principal risco é o de acidificación das augas debido á natureza que teñen os materiais existentes na zona. Ante esa situación, como medidas correctoras, fixéronse algunhas actividades, como meter arxilas brancas encima da superficie, para evitar a oxidación dos materiais que conteñen ferro. No tocante a calidade da auga, fixéronse unha serie de humedais ensaiados previamente na mina de Touro que están demostrando a súa capacidade. E por último, está o seguimento continuo da calidade da auga, controlando se é necesario incorporar caliza ou ben material reductor en función das necesidades.

P: Neste intre estase a facer un enchido só a través da choiva?
R: Exactamente non é así, estase facendo un enchido a través da auga da choiva máis a auga que ven da concesión que ten a central térmica. Tamén se está a meter a auga que ven directamente da escombreira, que hai que decir, que a calidade da auga da escombreira é moi superior á que se tiña avaliado previamente.

P: Por qué?
R: Pois por unha razón bastante sinxela. Porque a escombreira mellorou moitísimo nos últimos anos. A escombreira é un modelo de restauración, podo dicilo, a nivel europeo e mundial. A parte máis profunda da mina, que é unha superfice moi pequena, vaise ver diluida con toda a masa de auga que vai a quedar, en principio, probablemente ata o mes de maio deste ano. E a partir do mes de maio comezará a rebosar caendo no oco e diluindo a auga nesa de peor calidade.

P: E actualmente, o enchido estase desenvolvemento tal e como se tiña previsto?
R: Mellor do previsto. Eu estiven alí a semana pasada, e a calidade da maior parte da auga que xa está no fondo é moito mellor do previsto.

P: No tocante a auga, sábese se será potable para o consumo humano?
R: En principio a auga que haxa no embalse, poderá ser utilizada para todos os usos; dende o baño, pasando pola auga potabilizable, pola cría de peixes ou a utilización en regadío, é decir, todos os usos da auga normal do río Eume.

P: E canto tempo se prevé que pasará ata que poidan ser usadas as augas do lago?
R: O lóxico nun proceso de restauración deste tipo, é primeiro facelo, a continuación facer durante todo o tempo o programa de seguimento e a continuación falar coas autoridades que teñen o control da auga. É dicir Endesa pasará, supoño eu, a competencia da xestión dese lago á Xunta de Galicia e dentro da Xunta de Galicia a Augas de Galicia. Polo tanto é Augas de Galicia a que en función do que teña e unha vez que o admita a que dirá que actuacións se poden facer. Dende o meu punto de vista, por tanto subxectivo, eu creo que practicamente no ano siguiente de estar entregado á Xunta de Galicia, debería de poderse empregar a auga.

P: Segundo a súa opinión, cales serán os usos máis probables dos terreos colindantes do futuro lago?
R: Iso vai a depender de moitas cousas: de quen sexa o propietario e os prazos de ordenación que decida a Xunta. O control da auga correspóndelle a Endesa mentres non o rexenere e despois, corresponderá a Augas de Galicia.

O lago tal e como se concebiu é un lago de uso múltiple. Pola tanto terá actuacións de turismo científico, de conservación de aves (fundamentalmente acuáticas). Van existir unha serie de illas practicamente ailladas, para que non teñan interferencia humana. Haberá unha serie de actividades relacionadas co patrimonio científico, actualmente estamos recuperando fósiles vexetais e animais de hai 25-30 millóns de anos… e con todo iso, poderase xerar un museo e actividades de visita científica. Concretamente toda a conca ábrese fai aproximadamente uns 35 millóns de anos, a última capa de carbón ten 19 millóns de anos, logo todo o xacemento está entre 35 e 19 millóns de anos, é o que se chama o Oligoceno Medio a parte máis profunda e o Mioceno Medio a parte máis alta.

Temos identificado prantas que xa non existían en Europa dende fai millóns de anos. Neste momento estase a recoller moitísimo material de todas as capas, na parte baixa da conca hai unha serie de caracoliños que os paleontólogos din que son mariños, de fondo de ría. Iso significa que a conca das Pontes, estaba unida ao mar e que era simplemente un brazo do Eume antigo que chegaba dende Ares; iso é interesante porque despois a conca pechouse.
Polo tanto, se unimos o dinamismo económico que pode estar entorno á ciencia e á educación, como o que pode estar entorno ao remo e ao deporte, xunto o que se poida estar entorno a outras actividades industriais ou da comarca, tales como: residencias, golf, en fin… fálase de moitas cousas, pois creo que hai unha alternativa interesante de desenvolvemento económico e social.

P: Qué especies animais e vexetais se poderán atopar no lago?
R: Nas zonas máis profundas do lago non vai a haber nada, por que non vai a chegar a luz, fundamentalmente. A flora vai a estar restrinxida ás illas que se van facer e no bordo. Nestas zonas haberá a mesma vexetación que ten actualmente o bordo húmido; é curioso que esa mesma vexetación tamén existía nos pantanos que había hai 30 millóns de anos. En definitiva, a flora que haberá vai ser unha consecuencia das condicións climáticas que temos neste momento, e a responsabilidade do tipo de flora será da Xunta de Galicia, de Endesa, e do mesmo pobo das Pontes. Eu teño unha idea para tratar de reconstruir nun pequeno lugar as condicións de fai máis de 30 millóns de anos, o que sería unha oferta chamativa para que viñeran turistas a ver o bosque do Mioceno, e si se fai ben pode ser tamén pode ser de tipo recreativo, xa que se podería reconstruir unha situación de pantanos e escenas non pantanosas, coa vexetación daquel momento -senón con toda, con moita-, pero non son eu quen o ten que decir, senón quen teña a autoridade no seu momento, e ganas de pagar (risas).

A nivel fauna aí vamos a ter bastante cousa, a nivel de aves acuáticas eu creo que vai a haber todas as que temos no país e as que pasan, incluso haberá crías de anátidas, de garzas, de fochas, é decir, creo que tódalas aves acuáticas poderán desenrolarse perfectamente tanto nos bordos, sobretodo no bordo Norte, porque vai a quedar moi estreitiño e practicamente non se vai a poder utilizar, van a quedar esos humidais que estamos a facer para controlar a calidade da auga, e despois un lugar máis de interese natural.

Con respecto aos peixes, isto si que é importante. Durante o periodo de enchido haberá unhas verxas para que a fauna piscícola do río Eume non entre alí. Pero unha vez enchida a mina, o lago terá a mesma fauna piscícola que ten o Eume. O que sí e seguro é que poderá haber anguías, pois a anguía é moito máis resistente cas troitas, e non ten tanta necesidade de augas osixenadas e admite mellor a turbiedade. Pero tamén hai outro risco, que é o que lle boten. Se os pescadores empezan a meter especies que lles interesa a eles pescar, eso xa depende e, xa non é posible predecilo eu.

P: Qué modificacións climáticas se provén como consecuencia do lago?
R: Unha masa de auga o que fai é atemperar as oscilacións, é decir, a masa de auga actúa como un regulador. Disminuirán os picos de temperaturas baixas, con menos xeadas e con menos oscilacións de temperaturas altas.

P: E no tocante a posibilidade de vivir nunha eterna néboa?
R: Iso non vai a ocurrir. Según os cálculos que se fixeron na avaliación de impacto ambiental, podería haber néboa ata 5 días máis por ano, en función dos cálculos que se fixeron… todo hai que decilo tamén, que os modelos son modelos… non son realidades.

P: Podería mencionar os resultados e benefizos da rexeneración mineira noutras zonas do mundo e como están a funcionar?
R: Hai lagos acidificados imposibles de utilizar practicamente para nada e hai lagos que son modélicos e que se poden utilizar. Cal é a ventaxa das Pontes? Pois que evidentemente conta con toda a experiencia dos fracasos anteriores, por ejemplo, o noso grupo de traballo leva traballando en temas de oxidación de sulfuros dende 1980, é dicir temos unha experiencia de 28 anos de saber o que ocurre cando hai oxidación e, esa experiencia plasmouse no plan de restauración da mina de Endesa e tamén no plan de restauración da mina de Aznalcoyar. Do desastre de Analcoyar e na recuperación de moitas das minas que existen en Andalucía na faixa pirítica. Polo tanto hai unha experiencia científica que avala que si o facemos normal, ten que sair ben.

R: Como cre que afectará ao Parque Natural das Fragas do Eume ou ao río o trasvase de auga cara ao oco da mina?
R: As Fragas do Eume están máis abaixo do embalse do Eume, e este embalse ten 150 millóns de m³ e aínda que non chovera durante catro anos, pódese manter o caudal normal sen problemas. O cauce do río que está entre o embalse da Ribeira e o embalse do Eume, estará igual que estaba, dende o momento que se fai a captación, pois evidentemente hai unha detracción de auga, que se fará nuns períodos onde esté garantido o caudal ecolóxico sempre. O que pode ocorrer e que en 4-5 anos, pois non haxa grandes avenidas de auga nese tramo, que son só 12 quilómetros. E despois xa chegamos ao embalse do Eume que ten auga suficiente, e xa non hai ningún problema.

R: Finalmente, que outras alternativas de rexeneración da mina se estudaron e cales foron os motivos de elexir a creación do lago?
P: O máis sensato é o lago, dende o meu punto de vista claro, haberá xente que non o pense, e son moi libres. As alternativas contempladas dende o punto de vista ambiental son peores, polas emisións, polo gasto de enerxía eléctrica, por ter que atender continuamente a un bombeo, por estar sacando continuamente unha auga de peor calidade, por que claro se ti bombeas masas de auga pequenas esas masas de auga non teñen o volume tan grande de disolución, polo que a calidade da auga sería moito peor; terías que sacalas e logo levalas a unha depuradora, e logo gastar cartos na depuradora; en cambio aquí trátase de que a auga saia de aí, directamente para o río sen depurar, porque teña a calidade adecuada, ou sexa dende o meu punto de vista non hai color.

Entrevista publicada no xornal PEGADAS (mes de maio)